ઈદગાહ

બીજાઓએ ત્રણ-ત્રણ, ચાર-ચાર આનાનું ખર્ચ કર્યું હતું, પરંતુ કોઈ ઉપયોગી વસ્તુ ખરીદી ન હતી. હામિદે ત્રણ પૈસામાં રંગ જમાવી દીધો. રમકડાંનો શો ભરોસો, મોડાં-વહેલાં તૂટી જવાનાં છે, પરંતુ હામિદનો ચીપિયો તો વરસો સુધી એવો ને એવો જ રહેશે

જો રમકડું હાથમાંથી પડી જાય તો ટુકડે-ટુકડા થઈ જાય. થોડું પાણી અડકી જાય તો તેનો રંગ ધોવાઈ જાય. આવાં રમકડાંને લઈને તે શું કરે ? બેકારનાં.

રમજાનના પૂરા ત્રીસ રોજાઓ પછી આજે ઈદ આવી છે. કેવું મનોહર, કેવું સુંદર પ્રભાત છે ! આજનો સૂર્ય પણ કેવો વહાલથી, શીતળતાથી દુનિયાને ઈદની વધાઈ આપી રહ્યો છે ! ગામમાં ચોતરફ હલચલ મચી છે ! ઈદગાહ જવાની તૈયારીઓ થઈ રહી છે. કોઈના પહેરણમાં બટન નથી તો તે પાડોશના ઘેર સોય-દોરો લેવા દોડી રહ્યો છે. કોઈનાં જૂતાં કડક થઈ ગયાં છે તો તેમાં તેલ ચોપડવા માટે તે ઘાંચીને ઘેર ભાગી રહ્યો છે. બળદોને ઝટપટ ઘાસ-પાણી નીરી રહ્યાં છે.

ઈદગાહથી પાછાં આવતાં તો બપોર થઈ જશે, ત્રણ કોસનો રસ્તો અને સેંકડો માણસોને હળવા-મળવાનું. બપોર પહેલાં તો પાછા આવવાનું અસંભવ છે. બાળકો સૌથી વધારે પ્રસન્ન છે. કોઈએ એક રોજો કર્યો છે, તે પણ બપોર સુધી જ, તો કોઈએ તો એ પણ કર્યો નથી, પરંતુ ઈદગાહ જવાની ખુશી તો ઓર જ છે. રોજા તો મોટાઓ માટે હશે, બાળકો માટે તો ઈદ છે. રોજ ઈદનું રટણ કરતાં હતાં, તે આજે આવી ગઈ.

ઈદગાહ પહોંચવાની તેને ઉતાવળ આવી હતી. તેમનાં ખિસ્સામાં તો કુબેરનો ભંડાર ભર્યો હતો. તે ખજાનો વારંવાર કાઢે છે ને ગણે છે ને ખુશ થઈને પાછો અંદર મૂકી દે છે. મહમૂદની પાસે બાર પૈસા છે, મોહસિનની પાસે પંદર પૈસા છે. આ અગણિત પૈસામાંથી તેઓ અગણિત વસ્તુઓ - રમકડાં, મીઠાઈ, બ્યુગલ, દડો...વગેરે વગેરે લાવશે.

આ બધામાં સૌથી વધુ પ્રસન્ન છે. હામદિ. ગરીબડો, દુબળો-પાતળો, તેના પિતા ગયે વર્ષે કોલેરામાં મરણ પામ્યા હતા. પછી એક દિવસે તેની મા પણ મૃત્યુ પામી. અત્યારે હામિદ તેની વૃદ્ધ દાદી અમીનાના ખોળામાં સૂએ છે અને બહુ જ ખુશ છે.

હામિદના પગમાં પગરખાં નથી, માથા પર જૂની જીર્ણ ટોપી છે, તેનું ફૂમતું ફિક્કું થઈ ગયું છે, તોપણ તે ખુશ છે. અભાગી અમીના પોતાની ઓરડીમાં બેઠી બેઠી રડી રહી છે. આજે ઈદનો દિવસ અને તેના ઘરમાં અનાજ નથી. આ અંધકાર અને નિરાશામાં તે ડૂબી ગઈ છે. કોણે બોલાવી હતી આ દુષ્ટ ઈદને.

અમીના દુઃખી થઈ રહી છે. ગામનાં બાળકો પોતપોતાના પિતાની સાથે જઈ રહ્યાં છે. હામિદનો પિતા અમીનાના સિવાય બીજો કોણ છે ? તેને એકલાને મેળામાં મોકલતાં અમીનાનું દિલ માનતું નથી. નાનો બાળ ભીડમાં ખોવાઈ જાય તો ? તે ત્રણ કોસ કેવી રીતે ચાલી શકશે ? પગમાં ચાંદાં પડી જશે. પગરખાં પણ નથી. કુલ બે આનાની મૂડી છે. તેમાં ત્રણ પૈસા હામિદના ખિસ્સામાં અને પાંચ પૈસા અમીનાના બટુવામાં છે. આટલી વિસાતમાં ઈદનો તહેવાર કરવાનો, અલ્લાહ બેડો પાર ઉતારે.

હામિદ અંદર જઈને દાદીને કહે છે  'તમે ગભરાશો નહિ અમ્મા, હું સૌથી પહેલાં આવી જઈશ !'

ગામમાંથી મેળો નીકળ્યો. બીજાં બાળકોની સાથે હામિદ પણ જઈ રહ્યો હતો. ક્યારેક બધાં દોડીને આગળ નીકળી જાય છે અને પછી કોઈક વૃક્ષ નીચે ઉભાં રહીને સંગાથીઓની રાહ જુએ છે. હામિદના પગોમાં તો જાણે પાંખો લાગી ગઈ છે. તે થાકતો જ નથી.

મોટી મોટી ઈમારતો આવવા લાગી. આ અદાલત છે, આ કોલેજ છે, આ ક્લબઘર છે. આગળ જતાં મીઠાઈની દુકાનો શરૃ થઈ. આજે તો તે ભરચક્ક હતી. આટલી બધી મીઠાઈઓ કોણ ખાતું હશે ? દરેક દુકાનમાં મણ-મણના ઢગલા હતા.

ત્યાં તો ઈદગાહ દેખાવા લાગી. આમલીનાં ગીચ વૃક્ષોની છાયા છે.  નીચે પાકી ફરસ છે, ઉપર જાજમ પાથરેલી છે. રોજેદારોની લાઈનો એકની પાછળ એક દૂર સુધી આવેલી છે. અહીં કોઈ ધન કે પદ જોતું નથી. આ ગ્રામજનોએ પણ વજૂ કર્યું અને પાછળની લાઈનમાં ઊભા રહી ગયા. કેટલું સુંદર સંચાલન છે અને કેટલી સુંદર વ્યવસ્થા છે. હજારો માથાં એકીસાથે સિજદામાં ઝૂકે છે, અને પછી બધાં એકીસાથે ઊભા થાય છે. ભ્રાતૃત્વનું સુંદર દૃશ્ય સર્જાય છે.

નમાજ પૂરી થઈ ગઈ. લોકો એકબીજાને ગળે લગાડી રહ્યા છે. તે પછી મીઠાઈ અને રમકડાંની દુકાનો પર ધસારો થાય છે. આ બાબતમાં ગ્રામજનો બાળકોના જેટલાં જ ઉત્સાહી દેખાય છે. જુઓ, આ હીંડોળો છે. એક પૈસામાં બેસી જાઓ, ને કોઈક વાર આકાશમાં ચડતા ને કોઈક વાર જમીન પર ઊતરતાનો અનુભવ કરો. આ ચકરડી છે. લાકડાના ઘોડા, હાથી ને ઊંટ સળિયા સાથે જડેલા છે.

એક પૈસો આપીને બેસી જાઓ ને પચ્ચીસ ચક્કર મારવાની મજા લૂંટી લો. મહમૂદ, મોહસિન, નૂરે અને સમ્મી ઘોડાઓ અને ઊંટ પર બેસે છે. હામિદ દૂર ઊભો છે. તેની પાસે ત્રણ જ પૈસા છે, તેમાંથી ત્રીજો ભાગ થોડાંક ચક્કર ખાવાના બદલામાં કેવી રીતે ખર્ચી શકે !

બધા ચકરડીમાંથી ઊતરે છે. હવે રમકડાં ખરીદશે. અહીં દુકાનોની લાઈન લાગેલી છે. ભાત-ભાતનાં રમકડાં છે. સિપાઈ અને આહીર સ્ત્રી, રાજા અને વકીલ, ભિશ્તી અને ધોબણ, જાણે કે હમણાં બોલી ઉઠશે. મહમૂદ સિપાઈ ખરીદે છે, ખાખી વરદી અને પાઘડીવાળો, ખભે બંદૂક છે. તે જાણે કે હાલ જ કવાયત પૂરી કરીને આવે છે. મોહસિનને ભિશ્તી ગમી ગયો છે. તેની કમર ઝૂકેલી છે ને ઉપર મશક મૂકેલી છે. મશકનું મુખ એક હાથ વડે પકડેલું છે. કેવો ખુશ છે. કદાચ કોઈક ગીત ગાઈ રહ્યો છે અને મશકમાંથી જાણે કે પાણીને રેડવા માગે છે.

નૂરેને વકીલ ગમે છે. કાળો કોટ, નીચે સફેદ અચકણ, અચકણના ઉપરના ખિસ્સામાં ઘડિયાળ, સોનેરી ચેઈન, એક હાથમાં કાનૂનની પોથી. જાણે કે હાલ જ કોઈ અદાલતમાંથી ચર્ચા કે દલીલો કરીને આવતો હોય તેવો લાગે છે. આ બધામાં રમકડાં બે-બે પૈસાનાં છે.

હામિદની પાસે કુલ ત્રણ પૈસા જ છે, એટલે આવાં મોઘાં રમકડાં તેને ન પોષાય. જો રમકડું હાથમાંથી પડી જાય તો ટુકડે-ટુકડા થઈ જાય. થોડું પાણી અડકી જાય તો તેનો રંગ ધોવાઈ જાય. આવાં રમકડાંને લઈને તે શું કરે ? બેકારનાં.

રમકડાંની પછી મીઠાઈઓ આવે છે. કોઈ રેવડી લે છે, કોઈ ગુલાબજાંબુ તો કોઈ સોહનહલવો લે છે. પછી આનંદથી ખાઈ રહ્યા છે. હામિદ બિરાદરીથી જુદો પડેલો છે. અભાગિયાની પાસે ત્રણ પૈસા તો છે, તો પછી કાંઈક લઈને કેમ ખાતો નથી ? લાલચભરી આંખોથી તે બધાની તરફ જોઈ રહ્યો છે.

મીઠાઈની દુકાનો પછી થોડીક દુકાનો લોખંડની ચીજોની આવે છે. પછી ગિલેટ અને નકલી ઘરેણાંની છે. બાળકોને તેમાં રસ નથી. તેઓ બધા આગળ વધે છે.

હામિદ એકલો લોખંડની દુકાને ઊભો રહે છે. તેમાં ચીપિયા ગોઠવેલા છે. દાદીની પાસે ચીપિયો નથી તે વાત તેને યાદ આવી. તેઓ તવામાંથી રોટલા ઉતારે છે ત્યારે તેમનો હાથ દાઝી જાય છે. જો તે ચીપીયો લઈ જઈને દાદીને આપે તો તેઓ કેવાં ખુશ થઈ જશે. પછી તેમની આંગળીઓ કદી દાઝશે નહિ. ઘરમાં એક ઉપયોગી ચીજ આવી જશે.

રમકડાંમાં તો નકામાં પૈસા બગડે છે. ક્ષણભર આનંદ થાય છે, પછી તો રમકડાં તરફ કોઈ જોતું પણ નથી. કદાચ ઘેર પહોંચતાં પહોંચતાં પણ તૂટી જાય. ચીપિયો તો કેવો ઉપયોગી છે.

રોટલા તવામાંથી ઉતારી શકાય, ચૂલામાં તેમને શેકી શકાય, કોઈ દેવતા માગવા માટે આવે તો ચૂલામાંથી લઈને તે તેને આપી શકાય. અમ્મા બિચારીને તો બજાર જવાની ફુરસદ જ ક્યાં છે ? અને એટલા પૈસા પણ નથી. રોજ તેમના હાથ દાઝી જાય છે.

હામિદના દોસ્તો આગળ નીકળી ગયા છે. પરબ પર બધા શરબત પી રહ્યા છે. જોયું, બધા કેવા લાલચુ છે ? એટલી બધી મીઠાઈ લીધી પણ કોઈએ મને ટુકડો પણ ન આપી. પાછા કહે છે કે મારી સાથે ચાલ અને આ કામ કર ને પેલું કામ કર.

હવે જો કોઈ મને કાંઈ કામ કરવાનું કહેશે તો કહીશ, કે ખાઓ મીઠાઇઓ, તમારું મોં સડી જશે, ગડગૂમડ નીકળશે, જીભ સવાદિયણ થઈ જશે, પછી ઘરમાંથી પૈસા ચોરશો અને માર ખાશો. પુસ્તકમાં જૂઠી વાતો લખેલી નથી. મારી જીભ તો બગડશે નહિ. અમ્મા ચીપિયો જોઈને મારા હાથમાંથી લઈ લેશે ને કહેશે, 'મારો બેટો, અમ્માને માટે ચીપિયો લાવ્યો છે. કેવો સારો છોકરો છે.

આ લોકોનાં રમકડાં જોઈને કોણ તેમને દુવાઓ આપશે ? મોટાંઓની દુવાઓ તો સીધા અલ્લાહના દરબારમાં લઈ જાય છે, અને તરત સાંભળવામાં આવે છે. મારી પાસે પૈસા નથી તો શું થયું ? હું ગરીબ છું, પરંતુ કોઈની પાસે હાથ તો લાંબો કરતો નથી ને ?'

તેણે દુકાનદારને પૂછ્યું, 'આ ચીપિયો કેટલાનો છે ?'

'છ પૈસા થશે.'

હામિદ હતાશ થઈ ગયો. તેમ છતાં બોલ્યો, 'બરાબર લેવાનો ભાવ કહો.'

'છેલ્લો ભાવ પાંચ પૈસા થશે. લેવો હોય તો લે, નહિ તો ચાલવા માંડ.'

હામિદે મન મજબૂત કરીને પૂછ્યું, 'ત્રણ પૈસામાં આપશો ?'એટલું કહીને તે દુકાનદારની ચીડ સાંભળવી ન પડે માટે આગળ ચાલતો થયો. પરંતુ, દુકાનદારે ચિડાવાને બદલે તેને બોલાવીને ચીપિયો આપી દીધો. હામિદે તે ચીપિયો બંદૂક હોય એ રીતે ખભા ઉપર મૂક્યો. પછી શાનથી અકડાતો અકડાતો સાથીદારોની પાસે આવ્યો.

મોહસિને હસીને પૂછ્યું, 'અરે બુદ્ધુ, આ ચીપિયો શા માટે લાવ્યો છે ? એનું શું કરીશ ?'

હામિદે ચીપિયાને જમીન પર પછાડીને કહ્યું, 'જરા મારા ભિશ્તીને અહીં જમીન પર મૂકી જો, પછી જો તેની બધી પાંસળીઓ ચૂર-ચૂર થઈ જાય છે કે નહિુ ?'

મહમૂદે પૂછ્યુ, 'પણ ચીપિયાને રમકડું તો ન કહેવાય ને ?'

હામિદે કહ્યું, 'કેમ રમકડું ન કહેવાય ? ખભે મૂકીએ તો બંદૂક થઈ જાય, હાથમાં પકડીએ તો ફકીરોનો ચીપિયો બની જાય, એનાથી મંજીરાનું કામ પણ લઈ શકાય છે. જો એક જ ચીપિયો મારું ને તો તમારાં બધાં રમકડાંના પ્રાણ નીકળી જાય ! તમારાં રમકડાં દમ લગાવીને પણ મારા ચીપિયાનો વાળ પણ વાંકો કરીશકે તેમ નથી. બહાદુર શેર છે, મારો ચીપિયો, હા !' સમ્મીએ ખંજરી ખરીદી હતી. પ્રભાવિત થઈને તેણે કહ્યું, 'મારી ખંજરીના બદલામાં ચીપિયો બદલવો છે ? પૂરા બે આનાની છે.'

 

હામિદે ખંજરી તરફ ઉપેક્ષાથી જોઈને કહ્યું, 'અરે, મારો ચીપિયો તો તારી ખંજરીનું પેટ ફાડી શકે છે. તેને ચામડાથી મઢી એટલે ઢમ ઢમ બોલે છે, પણ જો થોડું પાણી ઉપર પડી જાય તો તે ખતમ થઈ જાય. મારો બહાદુર ચીપિયો તો અગ્નિમાં, પાણીમાં, આંધીમાં, તોફાનમાં, બધે જ સામનો કરી શકે છે.'

ચીપિયાએ બધાને મોહિત કરી દીધા, પરંતુ હવે કોઈની પાસે પૈસા વધ્યા ન હતા અને મેળાથી પણ ઘણે દૂર પહોંચી ગયા હતા. તડકો સખત થઈ રહ્યો હતો, બધાને ઘેર પહોંચવાની ઉતાવળ હતી. મોટાંઓ સાથે જીદ કરવાથી પણ હવે ચીપિયો મળી શકે તેમ ન હતો. હામિદ ચાલાક છે તેથી તેણે પૈસા સાચવી રાખ્યા હતા.

બીજાઓએ ત્રણ-ત્રણ, ચાર-ચાર આનાનું ખર્ચ કર્યું હતું, પરંતુ કોઈ ઉપયોગી વસ્તુ ખરીદી ન હતી. હામિદે ત્રણ પૈસામાં રંગ જમાવી દીધો. રમકડાંનો શો ભરોસો, મોડાં-વહેલાં તૂટી જવાનાં છે, પરંતુ હામિદનો ચીપિયો તો વરસો સુધી એવો ને એવો જ રહેશે.

મોહસિને કહ્યું, 'તારો ચીપિયો જરા આપજે, હું જોઈ લઉં ! તું મારો ભિશ્તી લઈને જોઈ લે.'

મહમૂદ અને નૂરેએ પણ પોતપોતાનાં રમકડાં આપ્યાં.

હામિદને આ શરતો માનવામાં કોઈ વાંધો ન હતો. ચીપિયો વારા પ્રમાણે બધાના હાથમાં ગયો અને રમકડાં વારા પ્રમાણે હામિદના હાથમાં આવ્યાં. રમકડાં ખૂબ જ સુંદર હતાં.

રસ્તામાં મહમૂદને ભૂખ લાગી. તેના પિતાએ કેળાં ખાવા માટે આપ્યાં. મહમૂદે ફક્ત હામિદને જ પોતાનો સાથીદાર બનાવ્યો. તેના બીજા મિત્રો જોતા જ રહી ગયા. આ પેલા ચીપિયાનો પ્રભાવ હતો.

અગિયાર વાગે આખા ગામમાં હલચલ મચી ગઈ. મેળાવાળા પાછાં આવી ગયા હતા. મોહસિનની નાની બહેને દોડીને તેના હાથમાંથી ભિશ્તી લઈ લીધો અને ખુશીમાં ઉછળવા જતાં મિયાં ભિશ્તી નીચે પડીને સુરલોક સિધાવી ગયા.

મિયાં નૂરેના વકીલનો અંત તો એનાથી પણ વધુ ગૌરવપૂર્વક થયો. વકીલ જમીન પર કે તાકામાં તો બેસી શકે નહિ. એમની મર્યાદાનો વિચાર તો કરવો જ પડે. દીવાલમાં બે ખીલીઓ મારીને તેના પર એક પાટિયું ગોઠવવામાં આવ્યું.

પાટિયા પર કાગળનો એક ગાલીચો પાથર્યો. પછી વકીલ સાહેબ રાજા ભોજની જેમ સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન થયો. નૂરે તેમને પંખો નાંખવા માંડયો. અદાલતમાં તો ખસની ટટ્ટીઓ કે વીજળીના પંખા હોય છે. અહીં મામૂલી વાંસનો હાથપંખો તો રાખવો પડે ને ! નૂરે હવા નાખવા લાગ્યો. એમાં પંખાની હવાથી કે પંખાના સ્પર્શથી કોણ જાણે કેમ વકીલ સાહેબ સ્વર્ગલોકમાંથી મૃત્યુલોકમાં આવી ગયા અને તેમનો માટીનો ડગલો માટીમાં ભળી ગયો. પછી તો ખૂબ માતમ સાથે વકીલ સાહેબનું હાડપિંજર ઉકરડામાં પધરાવી દીધું.

હવે મિયાં હામિદના હાલ સાંભળો. અમીના તેનો અવાજ સાંભળીને દોડતી આવી ને તેને ગોદમાં ઉપાડી લીધો ને વહાલ કરવા લાગી. ત્યાં તેના હાથમાં ચીપિયો જોઈને તે ચમકીને પૂછ્યું, 'આ ચીપિયો ક્યાંથી લાવ્યો ?'

'હું ખરીદીને લાવ્યો છું.'

'કેટલા પૈસામાં ?'

'ત્રણ પૈસા આપ્યા.'

અમીના બહુ દુઃખી થઈ ગઈ. આ કેવો અણસમજુ છોકરો છે, બપોર થઈ ગયા છતાં ના કાંઈ ખાધું કે પીધું છે અને લાવ્યો તો શું ? ચીપિયો !

'અરે આખા મેળામાં તને બીજી કોઈ ચીજ ન મળી કે આ લોખંડનો ચીપિયો ઉપાડી લાવ્યો ?'

હામિદે ગુનેગાર હોય એ રીતે કહ્યું, 'તમારી આંગળીઓ તવાથી દાઝી જતી હતી તેથી હું લાવ્યો છું.'

ઘરડી દાદીનો ક્રોધ તરત જ સ્નેહમાં બદલાઈ ગયો. બાળકમાં કેટલો ત્યાગ છે, કેટલો સદભાવ છે, કેટલો વિવેક છે ! બીજાઓને રમકડાં ખરીદતાં જોઈને અને મીઠાઈ ખાતાં જોઈને તેનું મન કેટલું લલચાયું હશે. આટલો કાબૂ તે કેવી રીતે રાખી શક્યો ? અમીનાનું મન ગદ્ગદ થઈ ગયું. તે રડવા લાગી. તે ખોળો પાથરીને હામિદને દુવાઓ દઈ રહી હતી અને તેની આંખોમાંથી તો મોટાં મોટાં આંસુ પડી રહ્યાં હતાં.

મુન્શી પ્રેમચંદની પ્રસિદ્ધ બાળવાર્તા

(અનુ. સાં.જે. પટેલ)